Ook belangrijk is Ethisch leiderschap. Dat gaat vooral over integriteit en sociale veiligheid, veelbesproken en tegelijk inflatoire begrippen. “Dat moeten we niet oprekken tot in het oneindige. Maar belangrijk zijn deze thema’s desalniettemin. Mensen, binnen- en buiten organisaties zien publieke leiders ook als rolmodellen. ‘Als jij vertelt dat ik dingen niet mag of op een bepaalde manier moet doen, kijk ik ook door een vergrootglas naar jou’. Duurzaam leiderschap gaat over duurzaamheid incorporeren in alles dat je doet. De ambtelijke en bestuurlijke top moet plannen en programma’s toetsen aan Europese richtlijnen of aan de afspraak dat alles in 2050 CO₂-neutraal moet zijn. In Amsterdam woedt een discussie over activistische ambtenaren. Mogen zij brandbrieven naar het college sturen, waarin ze zeggen dat alles veel te langzaam gaat en ze desnoods zelf in actie komen? Daarover spreek ik ook.”
‘Het is immers een illusie te denken dat de publieke leider het allemaal wel weet’
“Ik ben niet voor beleid saboteren, maar vind dat ambtenaren wel op de grote trom mogen slaan. Angst voor verstoring van het carrièreverloop zou daarbij geen grote rol mogen spelen, omdat ambtenaren in Nederland een grote mate van baanzekerheid hebben.” Als het gaat over Grenzeloos leiderschap denkt Zeger dat ministeries en ambtenaren om een slag te maken in de energietransitie en klimaatadaptatie moeten samenwerken met zowel bedrijven (bijvoorbeeld Shell), Greenpeace als woningcorporaties en zorginstellingen. “Ik noem dat sector-overstijgende samenwerking. Dat vraagt andere competities dan van boven naar beneden een bureaucratie runnen.”
Andere onderwerpen zijn bijvoorbeeld 21ste-eeuwse vaardigheden en de overheid van de toekomst. Als gastdocent in Singapore is Zeger daarnaast zeer deskundig op het thema Westen versus Azië. “Ik heb daar met mijn gezin ruim zes jaar gewoond en gewerkt. Dat heeft mijn wereldbeeld veranderd en ik ben kritischer naar Nederland gaan kijken. Singapore is een pragmatisch land dat ‘best practices’ van andere landen mengt. Van Nederland kopieerden ze decennia geleden het systeem van sociale woningbouw, maar inmiddels kunnen wij op dat vlak meer van Singapore leren. We mogen wat dat betreft wel wat meer buiten onze landsgrenzen kijken, zeker als we beweren een open handelsland te zijn.”
Groot hart voor de publieke zaak
Ondanks de pittige opgaven die spelen heeft Zeger “oprecht een groot hart voor de publieke zaak” en is hij optimistisch. “Ik ben nu meer dan 15 jaar actief als academicus, adviseur en trainer. Ik ontmoet mooie, deskundige en integere mensen die hard werken en niet om daar rijk van te worden. Ambtenaar zijn valt niet altijd mee. Zij mogen zich van mij wel wat meer laten horen, ook richting de politiek. Het mag wat meer schuren op die bovenste verdiepingen van die overheidsgebouwen. Mijn oproep: bestuurders, omring je niet alleen met jaknikkers. Publiek leiderschap moet ook van die ambtenaar komen, die best tegengas mag geven. In lezingen en leergangen gebruik ik ter ondersteuning een leiderschapsstructuur gebaseerd op zeven grote thema’s en domeinen van deze tijd. Ik noem er enkele. De pregnantste is Communicatief leiderschap. Ambtenaren moeten meer dan voorheen zelf de boer op met boodschappen, met stakeholders in gesprek, plannen en beleid uitleggen en verkopen. Marketing van overheidsbeleid kunnen ze niet meer alleen aan politici overlaten.”
Mensen kijken vaak eerst naar de politiek en het nieuwe kabinet, maar achter de schermen zijn die ambtelijke publieke leiders vanwege hun deskundigheid belangrijk”, zegt Zeger van der Wal. “Het vertrekpunt in mijn essay en lezingen is de complexe, turbulente omgeving van overheidsorganisaties. De afgelopen jaren is immers nogal wat op het bordje van ons openbaar bestuur terechtgekomen: PFAS, Covid, de toeslagenaffaire, Black Lives Matter, Oekraïne, het boerenprotest, politieke aardverschuivingen en internationale turbulentie.
De samenleving schreeuwt dus om publiek leiderschap. Tegelijkertijd is sprake van een paradox, omdat het vertrouwen in publieke en politieke leiders en bestuurders nog nooit zo laag is geweest. Ze moeten sneller en beter doorpakken, maar op wat ze doen wordt kritisch gelet.” Daarmee begint Zeger zijn boekje. Hij constateert een redelijk groot vertrouwen in politie, leger, rechters en andere uitvoerders én (inter)nationale waardering voor ons ambtenarenapparaat om zijn integriteit, kwaliteit en deskundigheid. Bij Kamerleden en bewindslieden, “die nogal veel krakelen voor de camera”, ligt dat anders. Bovendien is die waardering grillig.
Zeger: “Nu zijn ‘approval ratings’ heel laag, maar aan het begin van de Covid-crisis was de waardering voor premier Rutte gigantisch hoog. Dat is nog niet zo lang geleden. Hij zei toen in een toespraak: ‘Ik moet 100 procent van de beslissingen nemen met 5 procent van de informatie’. Dat vond ik een sterk staaltje van communicatief publiek leiderschap. Dat past erg bij deze tijd. Het is in dit tijdsgewricht immers een illusie te denken dat de publieke leider in zijn eentje alles (beter) weet en kan beslissen. De jaren na die uitspraak is onvrede ontstaan, doordat allerlei gestapelde beslissingen niet goed zijn uitgelegd.”
Prof. dr. Zeger van der Wal, expert publiek leiderschap
‘Ambtelijke helden gezocht. Hoe een nieuwe generatie publieke leiders onze overheid weer uit het slop gaat trekken’. Dit essay van prof. dr. Zeger van der Wal is actueler dan ooit. Zeker nu de benaming ‘de vierde macht’ – ambtenaren bepalen eigenlijk het beleid – wat aan betekenis inboet en “die machtige, krachtige topambtenaar uitgestorven lijkt. Ambtenaren dienen nu kennelijk vooral bewindspersonen en minder de publieke zaak.” Maar belangrijk zijn zij des te meer.
Ambtelijke leiders mogen best op de grote trom slaan
